(Birinci söhbət)

Latın və ərəb kökənli sözlərin bizdə “aristokratizmi”

Bəzi elmi sözlərin (terminlərin) çox ovsunlayıcı etgisi olur. Bolşeviklərin “ekspriopriasiya”sı belə kəlmələrdən idi (latıncadandır, kimisə zorla mülkiyyətsiz qoymaqdır). Bu sözü təkcə bolşeviklər sevmirdi. Onu anarxistlər, millətçilər və hətta bəzi Avropa, Latın Amerikası intellektualları, filosofları da sevirdi. Türkün ağızı üçün ağır olan bu sözü bir ara azəri bolşeviklər işlədirdilər. Sonra keçdilər “qurtuluş gətirən” ərəb “müsadirə”sinə. Nədən “qurtuluş gətirən” (xilasedici) dedim? Çünki 19-20-ci yüzillərdə modernləşmə ilə düzülüb-biçilən yeni dünyanın, yeni düşüncənin və yeni ideologiyaların leksikonu latın, yunan kökənli sözlər olanda, - onların çoxu isə, intellektual dəyərini fransızcadan, ingiliscədən, ruscadan keçəndə artıra-artıra bizə gəlib çıxırdılar, - məmləkətin aktiv əhlində aldanış yaranırdı ki, o sözlərlə həm də Avropanın, Rusiyanın ağlı bizə gəlib çatır. Bax, bu zaman deyiliş çətinliyinə, dilimizdəki ayıb sözlərə oxşadığına görə hansısa kəlməni (məsələn, “tsiklik” sözünü) əvəz etmək istəyəndə türkün yox, ərəbin ya farsın dilinə üz tuturdular. Bu vəziyyətdə “syezd” yerinə “qurultay”ın tapılıb işlədilməsi Azərbaycan möcüzəsidir.

Linqvistik “arvadbazlıq”

Beləliklə, ötən yüz il bizim intellektuallıq şkalasına bir qayda yazılmışdı: “üz-gözündən” dəb yağan düşünüş və danışıq tərzi, yöndəmi yaraşığını, ağlını, sayğısını yalnız Avropadan, sonra isə Rusiyadan ala bilər. Çətinlik yarananda isə ərəb-fars dilləri dadımıza çatar.

Bunu, lap linqvistik “arvadbazlıq” adlandırmaq olar: fars-türk gədəsinin sarı Avropa qızına tamah salmasına, onunla gəzməkdən öyünməsinə oxşar bir nəsnə. Və ya bu, lap linqvistik modabazlıq sayıla bilər. Axı, bu modaya görə Avropa brendləri yüzdə-yüz Türkiyə brendlərindən üstündür (halbuki Avropa brendlərinin xeylisi çoxdan çinləşib).
Göstərdiyim nədənə (səbəbə) görə “ekspriopriasiya”nı deyiş çətinliyi üzündən əvəzləmək gərəkəndə “müsadirə”ni götürdülər.

Ovsunlayıcı elmi sözlər

“Struktura”, “strukturalizm”, “infrastruktura”, “sosium”, “mentalitet” və… “post-modernizm”, “antro-sentrizm”, “fallo-sentrizm” çağımızın ovsunlayıcı sözlərindəndir. Nədən ovsunlayıcı? Ovsunla insanın ağlını əlindən alırlar, elə edirlər ki, insan baxanda ayıqlığını itirir, çünki başı dumanlanır. Dumanlandığı üçün də elə terminlər sıyıq yazını ona informativ qatılıqda göstəririlər.

Köşə yazılarımdan birində əski xristian müqəddəsi Avqustinin deyimini gətirmişdim: elə nəsnələr var ki, gözəlliyini başqasından alır. Biz 60-cı illərdə saçımızı Pol Makkartni, Con Lenon kimi uzadanda yaraşığı o gənclərdən almaq istəyirdik. Bitlomaniyanın baş prinsipi bu idi.

Çağdaş geyimlərin hamısında, - qalstuklarda da, dama-dama qız şalvarlarında da, qara corablarda da gözəlliyi, yaraşığı Avropadan almaq iddiası var…yox, qara corablarda seksi yaraşığı alovlu zənci qadınlarından almaq iddiası var.
İrəlidə sadaladığım sözlərlə biz sanki qalstuk taxırıq, şlyapa qoyuruq. Elitar intellektuallıq aurasını Avropadan, Amerikadan almaq istəyirik. Bu yaxşı cümlə oldu, bunu bir də deyim: çoxuna elə gəlir ki, Avropa terminlərini götürəndə o terminlərlə Avropa ağılı da gəlir. Mirzə Kazım bəy İslamı protestantlığa (pravoslavlığa yox-ha) dəyişsə də Asiya geyimini dəyişməmişdi, qəzetlər nə qədər ələ salıb deyinsələr də. Nədən? Niyə? Bu geyimlə, görəsən, Kazım bəy Avropadan istəməyəndə Asiyadan, Qafqazdan, Azərbaycandan nə almaq istəyirdi?!

Türkiyədə yaşayan bir güneyli bilim adamının yazısında “quruluşçuluq” sözünü oxuyanda nə demək istədiyini soruşdum. Bəlli oldu ki, “quruluşçuluq” onun yazısında “strukturalizm”dir. Deməli, o zaman “post-strukturalizm” olacaq “quruluşçuluqdan sonra”?! “Strukturalizm”in yerinə “quruluşçuluq” qoymağı nə sayaq? Kazım bəyin Avropa geyiminin yerinə Asiya geyimini qoymasına oxşar bir şey?

Gələn söhbətdə terminləri nə halda saxlayıb, nə halda əvəzləməkdən danışacam ki, post-modernizm haqqında söhbət terminbazlıq kimi görünməsin. /teleqraf.com/