Bir yazımda demişdim ki, biz qəribə adamlarıq, foto obyektivinin qabağında “artistlik edib” gülümsəmirik ki, qeyri-səmimi olarıq. Ancaq səmimiliyə hər an xəyanət edə bilirik və buna görə vicdan əzabı da çəkmirik. 

Alman filosofu Adornonun sözü var: “Çağımızda məsum heç nə yoxdur”. “Məsum” ilkin deməkdir, bəzən “bakirə” onun metaforası olur. Ona görə bundan “çağımızda bakirə heç nə yoxdur” deyimini çıxaranlar da var.  Baxın, üzümüzün tirajlaşıb çoxalması indi necə asanlaşıb. Öncələr, keyfiyyətli foto aparat, video hər adamda yox idi. İndi bir olay baş verəndə dörd yandan ayfonlar sənə tuşlanır. Günəş çilik-çilik olmuş güzgünün hər parçasına tirajlaşdığı kimi, bizim üzümüz də yüzlərlə şəkillərə tirajlanır. Bunun arxiv, yaddaş baxımından önəmi olsa da, mənəvi qorxuları az deyil. 

Yadımdadır, ötən yüz ilin 92-ci ilində bizi jurnalistlər kimi “Amoko” şirkəti Amerikada gəzdirəndə bir bağçaya aparmışdı. Orada kimsə şəkil çəkmək istəyəndə qoymadılar ki, şəkildən uşağı oğurlamaq və ya pis montaja salmaq üçün istifadə edərlər.

Çağımızda foto-şop vasitəsi ilə hamını biabır etmək olar, təki fotosu ələ keçsin. İndi isə ayfonlardan, foto aparat bolluğundan və ucuzluğundan sonra obyektivdən gizlənmək çətin bir işdir. Hətta Ana yasanın maddə 32-də şəxsi toxunulmazlıqla bağlı icazəsiz çəkilişin qadağası belə, bu qorxulardan bizi qurtarmır. Şəriətin əskilərdə şəkil çəkməyə yasaq qoymasını biz İslam dünyasını geriyə salan qadağa sayırdıq. İndi də elə saymaq olar, ancaq hər-halda fotoların, videoların təhlükəsi o yasaqda nəsə hikmət açır.  

Səmimiyyət bir üz ideyasına söykənir. Hətta bizdə əxlaqi deyim var: kişinin bir üzü olar! Adorno isə açır ki, çağımızda ilkin, məsum heç nə qalmayıb. Yəni məsum görünənlər də işdə məsum deyillər, məsumluğu oynayırlar. 20-ci yüz ildə rəssamlıqda primitivizm geniş yayılmışdı. Modelyaninin, Pikassonun, Lejenin, Şaqalın çəkdiyi şəkillər primitivizm (məsum qavrayış) estetikasına söykənirdi. Ancaq o şəkillərin heç biri Afrika maskaları kimi səmimi primitizm deyildi, hamısı primitivizmi oynayırdı.

Üzlərin asanlıqla ayfon və videolarla tirajlandığı, foto-şopla min həngamədən keçirildiyi bir dünyada “bir” üz məsələsi ilğıma çevrilir. Bu durum psixoloji nəzəriyyədə özünü belə göstərir: heç kim bir üzlü deyil, insan sosial rolların və ya maskaların toplusudur. İnsanın maskalara paylanması Herman Hessenin “Çöl canavarı” romanında da var. Yazar “adamın bir üzü olar” deyimini boşa çıxarmaq üçün bu məsələni romanına gətirmişdi.

         

Orta azərini şoka salan bir video material var. Bitllar (Pol Makkartni, Con Lenon və başqaları) kameranın qabağında “arsız-arsız” gah təəccüb, gah romantik hüzn, gah geniş təbəssüm maskalarını üzlərinə “taxaraq” şəkil çəkdirirlər. Sonralar bu maskaların hər biri hansısa tabloidin üz qabığına çıxaraq fanatları duyğulandırmışdı. Onların heç ağlına də gəlməmişdi ki, maskanı görürlər. Onlara elə gəlmişdi ki, həyatın bir anında qəfil tutulmuş portretə baxırlar.

Batı aktyorları, hətta siyasiləri çoxdan güzgü qabağında dürlü mimikaları, qrimasları, jestləri, baxışları məşq edərək özlərinin effektli görüntülər verməyi hazırlayırlar. Fikir vermisinizmi, gözəl səsli müğənnilər adi danışanda heç də səsləri gözəl olmur. Deməli, onlar məşqlərlə potensiallarını xoş tembrə doğru açıb gəlişdirirlər. Azərbaycan teatrının aktyor səsi baxımından son halı məni çox kədərləndirir: aktyorların səhnə danışığı göstərir ki, onlar öz səsləri üstündə işləyib ilginc tembr yaratmağı heç düşünmürlər. Aktyor Azəryarın səsi indi də mənim yadımdadır. Hələ Həsən Əblucun, Müxlis Cənizadənin, Səməndərin səslərini demirəm…   

Kann festivalında qırmızı xalça ilə yeriyəndə foto-obyektivlər üçün utanıb-qızarmadan başlarını elə çevirib-belə çevirib üzlərinə o mimika-bu mimika verən ulduzlar utanmadan “min oyundan” çıxırdılar. Eləcə də, onlar bədənləri ilə dürlü siluetlər cızıb, ayaqlarını paltarlarının yarıqlarından gah elə, gah belə çıxardırdılar. Yanımdakı birisi bunu ələ salanda söylədim: sən görmüsən rəssamlar necə tablolarını çıxarıb göstərirlər? Gözəl qadınlar, bütün səhnə, podium qadınları da elədirlər. Onlar öz bədənləri, üzləri üzərində rəssam kimi işləyirlər - hər gün işləyib dişarı çıxırlar və onlar öz bədənlərini, üzlərini əsərləri kimi çıxarıb tamaşaya qoyurlar. Əski Yunanıstanda Stoya fəlsəfi məktəbi insanın bədənini bədii əsər sayırdı. Çağımızda tatuların artması bədənimiz bədii əsər kimi ideyasının geniş yayılmasına tanıqdır. Ancaq “qadın və ya kimlərsə” bədii əsər kimi məsələsi, deyəsən, çağımız üçün çox şey söyləyən deyən məsələdir. Ona görə əlavə açıqlamalara ehtiyac var. /teleqraf.com/