Söz var ki, sözdür. Söz də var ki, sadəcə sözdür. Söz var ki, deyildiyi andan nəhayətsiz zaman boşluğuna düşüb yox olur. Elə söz də var ki, zaman onu öz çiyinlərinə alıb ta bugünlərə kimi gətirib çıxarır. Şərq ədəbiyyatının günəşi Şeyx Nizami Gəncəvi belə deyir:
Sözü o qədər danışdır ki, sözün sözü tükənsin.
Bu yerdə yadıma Benjamin Volterin bir sözü düşür: “Gördüyün son dərəcə valehedici təsvirləri verə bilmək üçün söz axtarıb tapmaq lazımdır, SÖZ!”
Zamanından və məkanından asılı olmayaraq harda ki, sözdən danışılır, yadıma Molla Məhəmməd Füzulinin “Söz” rədifli qəzəli düşür:
Xəlqə ağzın sirrini hər dəm edər izhar söz,
Bu nə sirrdir kim, olur hər ləhzə yoxdan var söz
Gəlin, bu yerdə bir ləhzə sözün şirinlik məqamına varaq:
Məgər gün eşqi – camından içib, ey şuxi – mehparə,
Dəyər məstanə hər saət o divarə, bu divarə.
Bu hüsnü – mətlənin müəllifi Əbdülhəsən Racidir. O Raci ki, Məhəmməd Füzulinin barmaqla sayılası davamçılarından biridir. Təbrizli Əbdülhəsən Racinin doğum tarixi haqqda təəssüf ki, dəqiq məlumat yoxdur. Bəzi mənbəələrdə bu rəqəm 1831 – ci il kimi, bəzi mənbəələrdə isə 1834 – cü il kimi qeyd olunmaqdadır. Başqa bir mənbəə isə Əbdülhəsən Racinin doğum tarixini 1812 – ci il kimi göstərir. Amma bu məlumatlar tarixi gerçəkliyi özündə əks etdirmir. Onun dünyasını dəyişməsi haqqında hər üç mənbəə eyni faktı təsdiqləməkdədir. Əbdülhəsən Raci müqəddəs Həcc ziyarətindən qayıdanda Qırmızı dənizdə gəminin bütün heyət və sərnişinləri ilə birgə qərq olmuşdur.
Hilali qaşuva ey zülfü qarə kəc baxanın,
Cahanda rast görüm Zülfiqarə tez gəlsün.
Bu beytdən görünür ki, şair “zülfü qarə” birləşməsi ilə “Zülfüqarə” sözündən istifadə edərək uğurlu bir cinas yaratmışdır. Belə beytlərə onun yaradıcılığında tez – tez rast gəlmək olar:
Dağıt o əgri qaşın üstə zülfi - qarə yeri,
Ver indi qeybəti – kübrada zülfüqarə yeri.
Şair bu beytdə də eyni cinasdan istifadə etmişdir. Bu beytlərdə istifadə olunan bədii sənətlər eyni olsa da, mənalar tamamı ilə fərqlidir. Bədii sənət vasitələrindən böyük məharətlə istifadə edən müəllif “yeri” rədifli qəzəldə “yeri” sözünü bir neçə mənada işlətmişdir.
Gedəndə mən sənə qurban, rəqibdən gizlin,
Dalınca gəlməyimə barı et işarə yeri.
Bu beytə nəzər salanda məlum olur ki, Əbdülhəsən Raci “yeri” – deyəndə hansısa yeri və məkanı nəzərdə tutur.
Fəqani – bülbülü gör, bircə xar ilən gülə bax,
Günah səndə deyil, tüf bu rüzigarə yeri.
Verdiyimiz beytə nəzər salanda görürük ki, o, iki misranın içərisində bir neçə uğurlu əməliyyat aparmışdır. Ilk növbədə bülbülün əfqanı və güllə xarın bir – biri ilə yaxın olmasından bəhs edir ki, bu sənət də klassik ədəbiyyatda “tənasüb” adlanır. Ikinci misrada isə “tüf” sözü yerli yerində işlədilir ki, bu da beytə ayrı bir rəngarənglik verir. Şair “yeri” sözündən burda “çıx get” mənasında istifadə edir.
Racinin yaradıcılığında dərin maraq doğuran cəhətlərindən biri də bədii dil xüsusiyyətidir. Şairin yaradıcılığına nəzər saldığımız zaman onun yüksək peşəkarlıqla qələmə aldığı qəzəllərə heyran olmamaq əldə deyil. Əsasən xalq dilində, şifahi nitqdə istifadə olunan sözləri yüksək peşəkarlıqla işlədən müəllif öz dövrünün sənətkarlarından məhz bu xüsusiyyətlərinə görə fərqlənməkdədir.
Razısan, ey könül, əflaka fəqanun çıxsun,
O qədər ahu – fəqan eylə ki, canun çıxsun.
Dedin: “artıqdır, Züleyxa, bu gözəldən Yusif”,
Deyim açsın üzünü, yar, yalanun çıxsun?
Şairin yaradıcılığında məni özünə cəlb edən qəzəllərdən biri də onun “Lalə” rədifli qəzəlidir.
Xəyali – zülfü – rüxsarü – ləbi – ləlinlə, ey saqi,
Mənim könlümdə gəh sünbül bitər, gəh qönçə, gəh lalə...
Bu beytdə də şair çox gözəl bir sənətdən istifadə etmişdir. Şair öz yarının zülfünü(saçını) sünbülə, rüxsarını(üzünü) qönçəyə, ləblərini(dodaqlarını) isə laləyə bənzədir.
Bir məqamı da qeyd edək ki, klassik ədəbiyyatda üç və ya daha bənzətmənin bir arada işlədilməsi sənətinə “ləfhür – nəşr” deyilir.
Əbdülhəsən Raci özü ilə eyni dövrdə yaşayan müasirlərindən onunla fərqlənir ki, o, rahatlıqla bu gün belə başa düşülür və oxunur. Əslində, qəzəl heç vaxt köhnəlmir, sadəcə öz dövrünə uyğun olaraq müasirləşir.

Avanqard.net