Mübariz Örənin “Qar tanrısı” hekayəsi barədə.
 
Epiqraf (“Göylərdə sizinçün maraqlı heç nə yoxdur” - K.Abdulla) uğurludur, çünki hekayənin mahiyyəti ilə üst-üstə düşür və sonda əsərin ideyasını açır. Belədə mətn sanki sonda bir də ilk məqama qayıdır. Borxes bu üsulu “təkrarlanan çevrə” adlandırırdı. Orxan Pamuk da “Yeni həyat” romanında bu üsuldan istifadə edib. Yeri gəlmişkən, əvvəldə verilən işarə sonda tamamlanır: “Anna Karenina”da iki dəfə qatarın altına düşmə səhnəsini xatırlayın. Mübariz Örənin bu üsuldan (bilərəkdən və ya əksinə) istifadə etməsi artıq onun yazıçı kimi üstünlüyündən xəbər verir. Yaddan çıxmamış deyim ki, M.Örənin əsərlərinin dili, strukturu üzərində çox dayananlar unudurlar ki, o daha çox ideya yazıçısıdır.
 
 
“Klimancaro qarları” və “Qar tanrısı”
 
M.Örənin adı çəkilən əsərini oxuyanda Ernest Heminqueyin “Kilimancaro qarları” hekayəsini xatırladım. Hər iki hekayədən bir cümləyə nəzər salaq:
 
“Axı bu qarlı, sıldırımlı qayalarda azacıq səhv məhvə bərabərdir. İnsanı bu təhlükəyə, lüzumsuz riskə çəkən nədir?” (M.Örən “Qar tanrısı” hekayəsi )
 
“Kilimancaro – 19170 fut hündürlükdə yerləşən əbədi qarlarla örtülü uca dağ silsiləsi, Afrikanın ən yüksək nöqtəsidir. Masai qəbiləsinin sakinləri onu “Allahın evi” anlamını verən “Nqaye-Nqayanın qərb zirvəsi adlandırır. Zirvənin ən yüksək nöqtəsində soyuqdan donub qaxaca dönmüş bəbir cəsədi var. Nə idi bəbiri belə bir yüksəkliyə çəkib gətirən... (E. Heminqueyin “Kilimancaro qarları” hekayəsi).
 
Hər iki hekayənin ideyası, məncə, budur:
 
Zirvədən zirvəyə yol yoxdur, zirvədən ancaq eniş var.
 
Zirvədən zirvəyə yol olmadığına görə ora çıxan hər kəsi məyusluq gözləyir.
 
Zirvədə heç nə yoxdur, insanı göylərə çəkən (hansı mənadasa yüksəyə qaldıran) möhtəşəmliyin axırı təəssüfdür.
 
Hər görülən iş, “daha nələr edilməyib” sualı yaradır.
 
M.Örənin hekayəsində dediyim ideyaları axtarmağa ehtiyac yoxdur, çünki müəllif açıq mətnlə yazır: “Daha dəhşətli, daha dərin məyusluq pikdə haqladı onu: zirvədə heç nə yox idi! Onun ömrüboyu can atdığı zirvədə, nəhayət ki, çatdığı zirvədə heç nə yox idi”.
 
Mən inanıram ki, M.Örən E.Heminqueyin adı çəkilən hekayəsini oxumayıb, ancaq biz bilmədiklərimizin və oxumadıqlarımızın da təsirindəyik. Ona görə ki, insan və onu düşündürən suallar dəyişmir. Şəxsən mənə xoş oldu ki, Heminquey mövzusunda (tam mənada yox, aşağı-yuxarı) bizim yazıçımız da öz dərin mətləbini çözə bilib. Bacarıb. Əhsənül-əhsən!
 
Bənzərliklər:
 
İdeyalar tam yox, müəyyən mənada bənzərdir (Yuxarıda bu haqda danışmışam deyə “çənə zənguləsi”nə ehtiyac görmürəm).
 
Hər iki hekayə sonradan əsərin mahiyyəti ilə çulğaşacaq epiqrafla başlayır.
 
Kilimancaro Afrikanın ən ucqar qərb zirvəsidir, M.Örənin hekayəsində Elbrusun qərb zirvəsinin fəthindən söhbət gedir (bu bənzərlik həm də qaçılmaz hesab edilə bilər).
 
Hər iki əsər indiki zaman təhkiyəsi və həm də xatırlamalarla davam edir.
 
Hər iki əsər qalib insanın məğlubiyyəti barədədir.
 
Fərqlər:
 
M.Örənin hekayəsində öz sələfindən fərqli olaraq zirvə ucalmaq təkcə rəmzi mənada deyil, həm də real prosesdir. Burda zirvə təkcə karyera, mənəvi mənada yox, həm də real anlamdadır. Yoxsa bu əsəri mahiyyətcə aydın-aşkar “Martin İden”ə də bənzətmək olar. Martin ölümündən əvvəl Nitsşenin bu sözlərini xatırlayır: “Axı deyin görüm bütün bunların bir mənası varmı?” Heraklit isə deyirdi ki: “İnsanın arzusunun çin olması xeyirli əlamət deyil”.
 
M.Örənin hekayəsində açılan süjet, mahiyyətcə müəyyən bir məqamda birləşir, Heminquey isə yaddaş və hazırkı durumu paralel göstərilir.
 
“Qar tanrısı”nda təsvir edilən hadisələr daha böyük zaman kəsiyini əhatə edir.
 
E.Heminqueyin xəstə qəhrəmanı xəstəlik müddətində zirvədəki məğlubiyyəti başa düşür, M.Örənin qəhrəmanı isə o hissi ani olaraq keçirir.
 
M.Örən reallığa ironik çalar qatır, E.Heminqueydə isə nihilizm (“öldürürsən ki, hələ ölmədiyini, yaşadığını hiss edəsən”) son məqama qədər davam edir.
 
Bu hekayədə Adəm və Həvva əhvalatına, Promotey əsatirinə və digər mətnlərə başqa dünyəvi mətnlərlə də “qohum”luq əlaqələri var və yaxşı ki, bütün bunlar senton deyil, təbiidir.
 
Yeri gəlmişkən, M.Örən haqda bir məqamı vurğulayım: İndiyəcən 10 hekayə yazan Örənin heç bir hekayəsi bir-birinə bənzəmir, o sanki üslub yaratmağa yox, hər dəfə yeni üslub formalaşdırmağa çalışan bir yolda irəliləyir. İnanmayan son iki hekayəsinə (“Qar Tanrısı” və “İlıq”a baxsın. Heminquey də belədir, hətta hekayələr silsiləsi (“Qadınsız kişilər”) də fərqlidir. Bizdə hələlik mən bu cür yaradıcı qüdrəti tam mənada yalnız Rafiq Tağının hekayələrində görmüşdüm. İnanıram ki, M.Örən də bunu bacaracaq. /lent.az/