Vahid Qazi - Fironlar ölkəsinə səyahət
20.02.19
“Şəhərlər və ölkələr” silsiləsindən
Misirdən şəkilli səfər qeydləri Açığı, Misirdə Hurqada adlı turist məkanı olduğunu bilmirdim.
Şərm-əl-Şeyx haqda eşitmişdim, məşhurdur. Hurqadadan isə İsveçin turist
firmasından şirnikləndirici endirim qiymətinə səyahət təklifi gələndə
xəbər tutdum. Düzdür, Şərm-əl-Şeyxə də sərfəli putyovka vardı, amma mən
buranı seçdim. Nəsə Şərm-əl-Şeyx adı gələndə harınlamış ərəb şeyxləri
yadıma düşür.
Zarafat öz yerində, Hurqadanı ona görə seçdim ki, burada həm Qırmızı
dənizin sahilində uzanıb özünü günə verə bilirsən, həm də nisbətən yaxın
olduğu üçün Misirin tarixi yerlərinə rahat səfər edirsən. Hurqada
paytaxt Qahirədən 470, qədim Luksordan isə 290 kilometr məsafədə
yerləşir.
Misirə gəlib bu yerlərə dəyməmək isə ayıb olardı. Qırmızının mavi suları
Hurqada bulvarı
Hurqada Misirin Afrika hissəsində, Qırmızı dənizin sahilində
yerləşir. Ölkənin ən çox turist cəlb edən şəhərlərindəndir. Yerli turist
firmaları Qahirə, Giza ehramları, Luksordakı Karnak məbədi, Fironlar
vadisi, safari gəzintisi, səhrada bədəvi kəndi, mərcan adaları kimi
çoxsaylı görməli yerlərə səyahət təklif edirlər.
Könlümdən sadaladığım və sadalamadığım nə qədər yer var hamısına baş
vurmaq keçir. Misir günəşi ilə İsveç soyuğunu canımdan çıxarmaq da,
uşaqlıq xəyalı piramidalara, fironlar oylağına getmək də istəyirəm. Amma
olmur, tək deyiləm. Xanımım, bir də qızım Ayan da mənimlədir, gərək
səfər yoldaşlarımın da istəyini nəzərə alam. Sonra nə vaxtsa qızımdan
məni xəbər alan olsa, deməsin ki, atamın bir qəpiklik yol yoldaşlığı
yoxudu, ancaq özünü düşünürdü.
Yoldaşlarımla səfər planını müzakirə edib, ümumi fikrə gəldik.
Onların təkidi ilə səhrada bədəvi kəndi, əvvəl “vezdexod”
motoarabalarda, sonra dəvə belində safari gəzintisi, akvalanqla dəniz
dibinə etmək kimi macəralı əyləncələrdən vaz keçəsi oldum.
Amma tarixi yerləri gəzib-görməyə hamımız həvəsliydik. Odur ki, günləri gəzməklərdə keçirdik.
Qırmızı dəniz sahilində çimərlik
Həm də çimmək mövsümü olmadığından sahildə yaş bədənlə çox qala
bilmirsən. Qış ayları buralar küləkli olur. Küləkli havada dəniz də,
onun sahili də günəşlənməyə sən deyən elə də əl vermir. Amma girəvələyib
bir neçə dəfə özümüzü dənizə verdik. Dəniz demişkən, qoy onu da qeyd
edim: əvvəl üzdüklərimin içində ən duzlu Egeyin suyunu bilirdim. Qırmızı
dəniz ondan da duzluymuş. Burada istəsən də bata bilmirsən. Məzə üçün
nə qədər hıqqandım, gördüm yox, batmaq olmur.
Şəhərə gəldikdə isə deyim ki, Aralıq dənizi sahillərinin turist
bölgələrindən, nə bilim, Yunanıstan, İspaniya kurortlarından fərqlidir
bura. Küçələrin təmizliyindən tutmuş hotel-restoranlarda servisəcən
keyfiyyət xeyli aşağıdır.
Küçədə ərəbcədən sonra ən çox eşitdiyin rus dilidir. Bəh, siz satıcı
ərəb oğlanın rus qızı görəndə çiçəyi çırtdamasını görəsiniz, rusca
bülbül təki cəh-cəh vurmağa can atmasını eşidəsiniz – komediyadır. Qahirəyə varanda mən…
Elə hoteldəcə turist firmasının nümayəndəsi ilə danışıb əvvəl Qahirəyə, sonra Luksora səyahət biletləri aldıq.
Qahirəyə gecəyarı yola çıxdıq. 500 kilometrəcən yolu gedib qayıtmaq
üçün obaşdan durmaq lazım idi. Minibusumuzda bizdən savayı cavan ingilis
cütlüyü də vardı. Təzə evlənənə oxşayırdılar, üzləri gülsə də
ünsiyyətcil deyildilər.
Bir günlük səyahət proqramına Qahirədəki Misirşünaslıq muzeyi, Giza
ehramları daxil idi. Nildə qayıqla gəzməyi də mən əlavə elədim. Necə
yəni, Misirə gələsən, Nildə üzməyəsən!
Nil çayı
Bir günlük səyahət proqramına Qahirədəki Misirşünaslıq muzeyi, Giza
ehramları daxil idi. Nildə qayıqla gəzməyi də mən əlavə elədim. Necə
yəni, Misirə gələsən, Nildə üzməyəsən!
Bir ölkəni yaxşı tanımaq istəyirsinizsə, məndən sizə amanat, onun bir
yerindən başqa yerinə səfərə çıxın. Yolboyu gördükləriniz həmin ölkə
haqda sizdə bolluca təəssürat yaradacaq. Yerli adamlarla təmas isə xalqı
tanımağa imkan verəcək.
Yolumuz Qırmızı dəniz, Süveyş körfəzi boyunca üzü şimala uzanır.
Sahil qırağı istirahət mərkəzləri bir-birini əvəz edir. Bir neçə yüz
kilometr uzanan yolda bu qədər turist mərkəzinə heyrət edirsən. Məhz bu
yolda Misirin iqtisadi həyatında turizmin hansı miqyasda rol oynadığını
anlayırsan.
Ölkənin ən böyük gəliri turizmdəndir. İllik 13 milyard ABŞ dolları
civarındadır. Həcminə görə ikinci gəlir mənbəyi isə Süveyş kanalıdır.
Ölkə iqtisadiyyatı bu kanaldan ildə 5 milyard dollaracan qazanır.
Yol boyu Azərbaycanın Xəzər sahillərini düşünürəm. Astaradan
Nabranacan da yol elə Hurqadadan Qahirəyəcəndir. Xəzər qırağı turizmin
inkişafı üçün infrastruktur yaradılarsa, ölkənin mənzərəsi də dəyişər,
iqtisadiyyatda ciddi canlanmaya da səbəb olar.
Şəxsi qənaətimdir – ötən yanvarda Maldiv adalarında olanda da
müşahidə elədim – müsəlman ölkəsində turizmin inkişafı sekulyarizmə,
tolerantlığa da təkan verir. Ən azından çarşablı yerli xanımların,
saqqallı dindar kişilərin gözü Avropanın, Uzaq Şərqin kürəyi açıq
qadınlarına, şortikli kişilərinə öyrəşir.
Qahirəyə qalanda isə onu deyim ki, təsəvvür etdiyim kimi deyilmiş.
Güman edirdim qədim Şərqin arxitekturasında möhtəşəm bir şəhər görəcəm.
Şəhər sanki başdan-başa kərpicdən tikilmiş yarımçıq evlərdən ibarətdir.
İlk baxışda elə bilirsən burada müharibə olub. Sonra bələdçi izah elədi
ki, evlər tikilsə də onun təhvil alınmasında, uçota götürülməsində
bürokratik əngəllər var. Odur ki, evlər eləcə suvaqsız, damında armaturu
dikələn haldadır. İnqilab təhrikçisi Təhrir meydanı
Qahirənin Təhrir meydanı
Qahirədə ilk getdiyimiz yer onun məşhur Misirşünaslıq muzeyi oldu.
Muzeyə yol Təhrir meydanından keçir. Bir az bu meydan haqda deyim, sonra
muzeyə girərik.
Təhrir meydanı 1952-ci il inqilabına qədər İsmayıl Paşa adlanıb.
İsmayıl Paşa Misirin ilk hidivi olub. Hidiv Osmanlı sultanının Misir
üçün təsis etdiyi yeni valilik üsul-idarəçiliyinə deyilirmiş. Atadan
oğula ötürülən vitse-sultan deməkdir. Qahirənin düz göbəyində, Nilin sağ
sahilində yerləşən meydanda məni elə uzaq tarix yox, təzəlikcə baş
verənlər, “ərəb baharı”ndan ilhamlananların inqilabı düşündürürdü.
Sizi bilmirəm, mən belə yekə meydanları adamla dolu çox görmüşəm.
Kiyevdə “Narıncı”, Tiflisdə “Qızılgül”, Bişkekdə “Zanbaq” inqilablarının
canlı şahidiyəm. Bakıda 1988-ci ilin meydan hərəkatı, 2003-cü ilin
oktyabr fəlakəti də gözümün qabağında olub.
2011-ci ildə Hüsnü Mübarəkin 30 illik hakimiyyətinə bu meydanda
başlayan inqilab son qoyub. İnqilab dalğasında hakimiyyətə gələn
Məhəmməd Mursini iki il sonra “yeni firon” deyə-deyə elə bu
meydandakılar prezident kürsüsündən salıb.
Xalqın etirazı öz yerində, Misirdə bütün inqilabların, çevrilişlərin
başında ordu durur. Hərbçilər Misir elitasında həmişə söz sahibi
olublar. Monarxiyanın axırına çıxıb 1952-ci il inqilabı ilə ölkəni
respublikaya çevirən də, onilliklərin qadağasından sonra ilk azad
seçkidəcə qalib gəlmiş “Müsəlman qardaşlar”ın dinçi hakimiyyətini
devirən də onlar idi.
Misirin “Müsəlman qardaşlar”ı ilə Türkiyənin Ədalət və İnkişaf
Partiyası arasında paralellər aparan analitiklərin fikirlərini
qəribçiliyə salmazdım. Amma bu yazının mövzusu o deyil.
Bu yazıda qəsdim dünyanın ən qədim ölkələrindən biri haqda təəssüratımı oxucu dostlarımla bölüşməkdir. “İtə ataram, yada satmaram” Qahirədəki Misirşünaslıq muzeyi
Gümanım məni aldatmasa, bir söz deyərdim. Misirşünaslıq muzeyində
mənə elə gəldi ki, Luvrda, Britaniya muzeyində gördüyüm qədim Misirə aid
eksponatlar burdan daha çox idi. Bu haqda fikrimi “Facebook” səhifəmdə
paylaşan kimi dostlar başladılar yazmağa ki, bəs Qərb Şərqin varidatın
daşıyıb aparıb, filan, beşməkan. Düz deyirlər, etiraz eləmirəm, daşıyıb
aparıblar. Amma bir əmması var – aparıb neyləyiblər?
Aparıb muzeyə qoymaq, haram deyib dağıtmaqdan yaxşıdır, vallah. Elə
dünən-srağagün Suriyada, İraqda antik dövrə aid nə qədər abidəni gürzlə,
külünglə dağıtmadımı başıpozuq fundamentalistlər? Eramızın neçənci
ilindəsə yox ey, XXI əsrdə.
Londonda Şah İsmayılın Ərdəbil məscidi üçün sifariş verdiyi məşhur
“Şeyx Səfi” xalısını görəndə adamın əti ürpəşir. O gün jurnalist Aynur
Talıbova Filadelfiya muzeyində saxlanan Qarabağ, Şirvan gəbələrinin
şəklini paylaşmışdı. Aparmasaydılar, biz qoruya biləcəkdikmi? Nələri
qoruyub saxlamışıq? Yeddi arxa dönənlərimizi demirəm heç, iki dönəm
babamızın bir muştuğunu, kəmərini, nə bilim nəyinisə saxlamışıqmı “ailə
muzeyi”mizdə?
“İtə ataram, yada satmaram” atalar sözümüzdür. ”Kitabi-Dədə Qorqud”ın
əlyazması Drezden muzeyində saxlanır, dünyanın neçə muzeyində
Azərbaycana aid nə qədər eksponat qorunur, sərgilənir. Bəs “itə
atdıqlarımız” hanı?
Ən gözəli bilirsiniz nədir? Yaxşı oğlan olaq, tarixi sənət əsərlərimizi alıb qaytaraq, öz muzeylərimizdə qoruyaq, sərgiləyək.
Elə bu günlərdə misirlilər məhsuldarlıq, ovçuluq və balıqçılıq
tanrısı Herişefin kahini Necemanxın qızıl sarkofaqını Nyu-Yorkdakı
Metropolitan Muzeyindən geri alıblar. Misir rəsmilərinin təqdim
etdikləri sənəd Manhetten dairə prokurorluğu araşdırıb və sarkofaqın
oğurlanaraq, saxta sənədlərlə satıldığını sübut edib.
Tutanhamonun sərdabəsi
Bax, şəklini çəkdiyim sandıq 1922-ci ildə bir ingilis arxeoloqunun
tapdığı Tutanhamonun sərdabəsində imiş. Neçə belə sandıq ləl-cəvahirlə
doluymuş orda. Yalan-gerçək, deyirlər, düz bir ton iki yüz kilo.
İngilisin yox, o vaxt yerli sakinlərin əlinə keçsəydi, nə qalardı o
sandıqlardan?
Belə suallar bir yana, o sandıqlara baxanda düşünürsən: fironlara
qalmayan dünya fironluq edənlərəmi qalacaq? Bu günün fironlarını bura
ekskursiyaya gətirsələr bunu anlayarlarmı görən? Günəş tanrısı Amon Ra ilə söhbət Misirşünaslıq muzeyində günəş tanrısı Amon Ra ilə bu xəyali söhbətim
oldu. Şəkildə gördüyünüz heykələ tamaşa edirdim, birdən cana gəlib
dilləndi. Demə eşitmədim, Misirin baş tanrısı ilə söhbətimizi olduğu
kimi danışım, qulaq asın.
– Dayan, bir sözüm var.
– Kimsən? Nə istəyirsən?
– Adım Radı. Günəş tanrısıyam. Yanımdakı arvadım Mutdur, Göy
ilahəsidir. Üstümüzü bu abırda görüb qaçma, gör nə deyirəm. Bizi bu hala
İbrahim dinləri salıb, halımıza bax, parça-tikə ediblər! Qayıdanda get
Luksora, gör mənim məbədimi necə xarabaya çeviriblər. Adamları tovlayıb
məndən uzaq saldılar. Vəd etdikləri xoşbəxtliyi verdilərmi barı sizə?
– Fironlar o boyda fironluq edəndə hara baxırdınız? Niyə
qulların yanında olmadınız? Fironlara qulluq elədiniz öz kahinlərinizlə.
– Guya sonrakı dinlər bədbəxt xalqın tərəfinimi tutdular?
Bütün sinaqoqlar, kilsələr, məscidlər krallara, sultanlara,
prezidentlərə xidmət etmədimi? İnişil Afina akropolunda Zevsin də xaraba
qalmış məbədinə getmişdin, qıraqdan baxırdım, eşidirdim Zevslə
söhbətini. Qullardan danışırsan! Azad olmusunuz?
Günəş tanrısı Ra və xanımı Mut
Xanımı Mut əyilib qulağına nə dedisə, qoca Ra qaşların çatıb susdu, təzədən daş heykəl oldu.
Bax belə! Sonra da deyirsiniz ki, muzey eksponatı danışa bilmir, dili
yoxdur, filan. Elə deyil, muzeydə hər əşya canlıdır, dili var, danışır!
Misirin unikallığı həm də neçə dinə sinə açmağındadır. Firon
zülmündən qurtarmaq üçün xalqını İsrailə qaçıran Musa peyğəmbərdənmi
deyim? Xristianların çatdırıb sonacan dağıda bilmədiyi antik dövrün
məşhuri-cahan İsgəndəriyyə kitabxanasına od vurub yandıran islam
sərkərdəsindənmi danışım?
Qayıdan baş dincimizi alaq deyə sürücümüz dəniz qırağında bir yerdə
əylədi. Eyvanı Qırmızı dənizə baxan kafedə oturduq. Sahilə düşən cığırı
göstərib yol yoldaşlarıma Musa peyğəmbərin İsrail oğullarını məhz
buradan keçirdiyini elə əminliklə danışdım ki, dediyimə az qala özüm də
inandım.
Səmavi dinlərin kitablarında bu haqda yazılanları bilirsiniz yəqin,
deyir, Allahın əmri ilə Musa yəhudiləri fironun zülmündən xilas edib
İsrailə aparırmış. Firon da öz qoşunu ilə onların arxasınca çapırmış.
Qırmızı dənizə çatanda Musa əlindəki əsayla dənizi iki yerə bölür, su
çəkilir, yəhudilər keçirlər. Onlar keçən kimi sular təzədən qovuşur və
fironun qoşunu dənizdə batır. Bax, hal-qəziyyə belə olub. Mən də
eşitdiyimi deyirəm, inanıb-inanmamaq öz işinizdir. Şər qarışan vaxtıydı
deyə yol yoldaşlarımın üzlərindən oxuya bilmədim fikirlərini, bilmədim
inandılar, ya yox.
Misir həm də xristianlığın yayıldığı ilk ölkələrdəndir. VII əsrdə
ərəblər işğal edənəcən xristianlıq burada əməlli-başlı özünə yer
eləyibmiş. Rəsmi məlumata görə, indi Misirdə 9 milyonacan xristian
yaşayır. Onlara kopt deyirlər. Bələdçimiz də koptdur, deyir ki, Misirdə
xristianların sayı 20 milyonacandır. 95 milyonluq ölkə üçün az rəqəm
deyil. Nədənsə mən rəsmi rəqəmə yox, bələdçimizə inandım. Misir ehramları – fironluq abidələri Giza Qahirənin həndəvərində yerləşən Misirin əhali sayına görə üçüncü
böyük şəhəridir. Heç həndəvər də demək olmur, hər iki şəhər o qədər
böyüyüb ki, bir-birinə qovuşmuş kimidirlər. Aralarındakı polis postunu
sərhəd hesab eləmək olar.
Ümumiyyətcə, Misirin hər yanında addımbaşı polis postlarına rast
gəlirsən. Bir növ qeyri-rəsmi hərbi rejimi xatırladır. İri şəhərlər bir
yana, hər kəndin girəcəyində, bir də çıxacağında əlisilahlı polislər,
əsgərlər, zirehli maşınlar var. Bu vəziyyət 2011-2013-cü il
inqilab-çevrilişlərindən sonra sabitliyi qorumaq üçündür. O hadisələr
ölkə iqtisadiyyatının canı olan turizmi əməlli-başlı çökdürmüşdü. Belə
təhlükəsizlik tədbirlərinin hesabına indi-indi canlanma yaranır.
Gizanın girəcəyində də böyük post qoyulub, yoxlanışdan sonra üzü
piramidalara sarı hərəkətə icazə verilir. Biz evə dönəndən on gün
keçməmiş elə burdaca partlayış olduğu xəbəri gəldi. İraq bizdən! Xəbərdə
oxudum ki, bu terrorda 4 vyetnamlı turist ölüb, 10 nəfər yaralanıb.
***
Maşın yoxuşa dırmandıqca Qahirənin böyüklüyünü aydın görürsən. Turist
bürosunun ayırdığı bələdçinin dediyinə görə Qahirədə ətrafı ilə
birlikdə 20 milyon adam yaşayır. Bu nəhəng mənzərəni görəndə onun
dediyinə inanmaya bilmirsən.
Sonuncu təpəni burulan kimi qarşına çıxan nəhəng piramida elə uzaqdan
adama qorxunc qəsr kimi görünür. Günəşin şüaları fonunda qara kölgəsi
onu daha vahiməli edir.
Giza piramidaları
Misirdə 130-dək piramida var. Ən böyüyü Xufu piramidasıdır, Gizada
yerləşir. Rus, türk dillərində, elə bizdə də ona Xeops, yaxud Keops
deyirlər. Qədim yunanlardan gəlir bu söz. Məncə, onu elə öz orijinal
adında çağırsaq düz olar – Xufu. Əgər firon Xufunun adı onun öz
kartuşunda elə 4 hərflə “Xufu” yazılıbsa, biz niyə Xufu deməyək?
Kartuş papiruslarda, ehram divarlarında, taxta sarkofaqlarda,
boyunbağı klonlarında hökmdarın adı yazılmış xüsusi mətnə deyilir. İndi
turistlər arasında öz kartuşunu düzəltdirmək dəbdir. Qədim Misirdə
yazılar heroqliflərlə (fiqur), piktoqrafik (rəsm) işarələrlə yazılırdı.
”Xufu” adındakı “u” hərfi iki quş rəsmi ilə çəkilib. Oğlum Uğur üçün
yaşlı bir sənətkara düzəltdirdiyim kartuşda da “u” hərfi həmin
rəsmlədir.
Ehramlara yaxınlaşdıqca adamı qəribə duyğu bürüyür. İstənilən nəhəng
şey ilk baxdığında adamda qorxu, həyəcan və təəccübün sintezindən
qatma-qarışıq hiss doğurur. İlk belə halı Kazbek dağında yaşamışdım uşaq
vaxtı. Atam bizi Qafqaz Hərb yoluyla Kislovodska aparanda. Maşını yolun
bir qırağında, qurdlamış qar yığnağının yanında saxlamışdı; zirvələrə
baxanda deyirdin bəs bu saat başından papağın düşər, aşağı baxanda isə
dərinlikdən gözün axar, başın gicəllənərdi – dağın əzəmətindən heyrətə
gəlmişdim.
Amma Misir ehramları başqadır. Onlar dağ deyillər, onları insan
tikib. Baxıb şübhə edirsən, istəyirsən sən də bu piramidaları
yerdənkənar canlıların tikdiyinə inananlara qoşulasan. 2-3 ton
ağırlığında 2 milyonacan daşı 200 kilometr uzaqlıqdakı karxanadan necə
daşıyıblar, qaldırıb üst-üstə necə düzüblər? Bunu hansı memar başı
düşünüb? Fironlarda tanrılıq iddiasının mənbəyi nə idi? Neçə qul qurban
gedib bu tanrılıq hikkəsinə?
Piramidaları dolandığın müddətcə bu suallar səndən əl çəkmir. Suallar
cavablardan çoxdur. Bilinəsi tək bir həqiqət varsa, o da odur ki, məhz
bu piramidalar, onların tikintisi üçün yaradılan infrastruktur – liman,
ticarət, yollar, yeni insan məskənləri və sair – böyük Misir
sivilizasiyasının formalaşmasında və min illərcə yaşamasında həlledici
rol oynayıb. Sanki həyat bu ehramların ətrafında elə bunlara görə
varmış. Nilin sağında və solundakı atkeçməz səhralar da bu
sivilizasiyanı yadellilərdən qoruyan hasarmış.
Hələ ayrı bir möcüzədən danışmıram heç. Bilirdinizmi ki, 3800 il
qabaq qədim misirlilərin Nildən çəkdikləri kanalla Fəyyum vadisindəki
bataqlıqların yerində yaratdıqları su anbarı indi də dünyanın ən böyük
süni gölüdür? Mən də bilmirdim, təzə öyrəndim. Elə Sonek adlı timsah
başlı su tanrısı da o gölün salındığı Orta Çarlıq dövründə Misir
mifologiyasına daxil olub. O vaxt bu yerlər timsahların oylağı imiş.
***
Böyük Xufu Piramidası önündə sanki zaman vakuumuna düşürsən. Burda
keçmiş-gələcək söhbəti öz əsl anlamını itirir. Deyirsən bəs “əbədi
indi”dəsən – zamanın sükunət çağında ehramlar heç yana tələsmirlər!
Bir də insandan başqa gələcəyə can atan varmı ki…
Misirin ən böyük piramıdası – Xufu ehramı
”İnsan gələcəyinin quludur”, belə yazır Paulo Koelo öz
”Kimyagər”ində. Röyada bəxş edilən xəzinə dalınca uzaq Əndəlüsdən Misir
ehramlarına gedən onun qəhrəmanını bu sonsuz səhraya baxanda xatırladım.
Gələcək keçmişdən qorxuludur! Bəlkə ona görə adam gələcəyə hazırlayır
özünü?! Fironlar da elə bu ehramları öz gələcəkləri üçün
tikdirməyiblərmi?
***
Dünyanın dörd bir tərəfindən turistlər bura həm də bir istəklə gəlir –
ehramlarla müxtəlif pozalarda şəkil çəkdirsinlər, sosial şəbəkələrdə
yaysınlar. ”Piramidaları gördüm”, desinlər.
Mən də tənbəllik eləmədim, xeyli şəkil, selfi filan çəkdim. Birini də
xanımımla çəkdirdim. Bu arada maraqlı bir söhbətimiz oldu. Öz aramızda
qalsın, sizə də deyim. Dedim, görürsən də, insanlar min illərdi sevgi
abidələrini yox, fironluğu təcəssüm edən ehramları qoruyur.
Cavabından xoşum gəldi: “Sevgi ehramları səhralarda daşlardan tikilmir, könüllərdə saf duyğulardan hörülür”. Türk kurqanları ilə Misir ehramlarının qohumluğu Napoleonun Misir kampaniyası
Napoleon Misiri tutan kimi arxasınca Fransa Elmlər Akademiyasının
arxeoloqlarını gətirir. Alimlər ondan sonra da qalıb neçə il Misir
piramidalarında tədqiqat aparırlar. O vaxtacan elmə məlum olmayan qədim
sivilizasiyaya aid yazıları, nəhayət, 1822-ci ildə oxuya bilirlər. Qədim
mədəniyyətin sirləri beləcə aşkar edilir. Bundan təsirlənən Misir
hakimi təşəkkür əlaməti olaraq nəhəng sfinksin birini fransızlara
bağışlayır. Luvr muzeyində nümayiş olunan həmin sfinksdir. Onu deyim ki,
Luvrda o sfinkslə şəkil çəkdirəndə Fransa imperialistlərini qınamışdım,
amma Misirdə nədənsə o qınaqdan vaz keçdim.
Parisin Həmrəylik meydanında ucalan obeliski də Misir hakimi Məhmət
Əli fransızlara bağışlayıb. Yaman əliaçıq imiş Misir hakimi. Londonda
Temza çayı sahilindəki obeliski də o verib ingilislərə.
İsgəndəriyyədən aparılan obelisklərin biri də Nyu-Yorkdadır.
“Kleopatra iynəsi” adı ilə tanınan bu obelisklər Qahirədən 820 kilometr
cənubda yerləşən Asuan şəhəri yaxınlığındakı qırmızı qranit karxanasında
min illər öncə müxtəlif fironların adına kəsilib, Nillə qədim Misirin
müxtəlif məbədlərinə daşınıb.
Baxıb düşünürsən ki, əsas ölkələr zəbt etmək deyil, qalıcı olan
ağılları, könülləri fəth eləməkdir. Məmlük Sultanlığını da nəzərə alsaq,
Misirdə 6 əsrədək türklər hökmranlıq ediblər. Bu müddətdə türk
sultanların birinin də ağlına gəlməyib ki, ehramların sirri ilə
maraqlana, bunları kim, nə üçün tikib deyə sual verə, alimləri bu işə
cəlb edə.
Sivilizasiyaların inkişafında varislik, ənənə, yaddaş mühüm rol
oynayır. Türk sultanları bilmirdilər ki, bu ehramların bənzərini elə
onların ulu babaları tikərmişlər. Karpat dağlarından Çin Səddinəcən
uzanan Böyük Çöldə adına kurqan dediyimiz minlərlə belə təpə-məzar var.
Hakasiyada (Rusiya) Salbık kurqanı
Kurqan mədəniyyəti qədim türklərin islamdan öncə sitayiş etdikləri
Tenqriçilik zamanında yaranıb, əsrlər boyu ənənə halında yaşayıb.
Adlı-sanlı adamlar öləndə öz əşyaları, bəzən hətta atları ilə də
birlikdə basdırılırdı. Daşdan hörülmüş məzar otağının üstü bəzi hallarda
70 metrəcən torpaqla örtülürdü. Qazaxıstandakı Əsik kurqan öyrənilmiş
ən məşhurlardandır. Eradan əvvəl V əsrə aid edilir. Uzağa getməyək,
Azərbaycanda Xankəndi, Qobustan, Xaçbulaq kurqanları var. Deyilənə görə,
Ağdamın Quzanlı qəsəbəsindəki yüksək təpə də kurqandır, uzun illərdir
arxeoloqları gözləyir.
Misir ehramlarını öyrənmədilər dedim, əvəzində türklər başqa işlər
gördülər. Məmlüklər islamı həm xristianların səlib yürüşlərindən, həm də
monqol-tatar istilasından xilas etdilər.
Məmlük ərəbcə kölə deməkdir. Qara dəniz çöllüklərindən əsir gətirilən
qıpçaq türkləri tezliklə Əyyubi dövlətində əvvəl orduya, sonra bütün
dövlətə sahib oldular. Osmanlı zamanında isə türklər islamı Avropayacan daşıdılar. ”Roma
papasından artıq katolik olmaq” deyiminə balaca dəyişiklik edib belə
demək olar, “ərəbdən artıq müsəlman” oldular. İslamı Çin səddi, Ural
dağları, Adriatik dənizinədək yaydılar.
Amma adamın üstündə Allah var, deyəndə gərək ağlındakının hamısını
deyəsən. “Ərəbdən artıq müsəlman” dedim, bəlkə elə islamın hesabına
saxlamışıq türklüyümüzü? Hanı iudaizmi, xristianlığı qəbul edən türklər?
Əriyib yox olmadılarmı?
Bir dəfə qatı islamçı, eyni zamanda türkçü (ikisini bir yerdə sonacan
anlamağa çətinlik çəkirəm) bir tanışımla söhbətdə dilxoşluq edib dedim
ki, türklər Dədə Qorqudu tanrı elçisi, “Kitabi Dədə Qorqud” dastanını da
tanrı kitabı kimi qəbul etsəydilər indi dünya tanrıçılığa sitayiş edər,
türkcə danışardı.
Qoy tanışım öz fikrində qalsın, qayıdım Misirə. Onu deyim ki, Misirdə
istər-istəməz dini mövzuda düşüncələrsiz ötüşmək olmur. Qahirədəki
Misirşünaslıq muzeyində günəş tanrısı Amon Ranın param-parça heykəli
önündə, onun Luksordakı Karnak məbədində olanda bu cürə xəyalatlarım az
olmadı. Dirilik suyu – əbədi yaşam arzusu
Misirin ehram yazılarında aparıcı mövzuların biri ölümsüzlükdür. Elə
piramidanın özü əbədilik simvoludur. Nil çayı da qədim misirlilərdə
sonsuzluq anlamındadır. Şəkildə gördüyünüz fironun əlindəki bu nişan
Nilin əbədiliyinə inamı təcəssüm etdirir.
Fironlar “dirilik suyu”nu tapıb əbədi yaşayacaqlarına inanırdılar.
Dirilik suyunu Xızır peyğəmbərdən, İsgəndər Zülqərneyndən üzü bəri
kimlər axtarmayıb ki! Tək bizim deyil, bir çox xalqın mifologiyasında
dirilik suyu söhbətinə rast gələrsiniz.
Yolda oxumaq üçün götürdüyüm Hararinin “Homo Deus. Sabahın qısa
tarixi”nə görə müasir insan fironların o arzusunu gerçəkləşdirməkdədir.
Kitabda yazılır ki, bu əsrin sonunacan 150 il yaşamağın, gələn əsrin
axırınadək isə ölümsüzlüyün sirri tapılacaq. Demək, qədim fironların
ilahiləşmək sevdasını gələcəyin insanı reallaşdıracaq.
150 il yaşayan, yaxud ölümsüz olan insan xoşbəxtliyin reseptini də
tapacaqmı? İstər o vaxtın fironları olsun, istər indinin fironluq
edənləri, onların əbədi yaşamaq istəyi başa düşüləndir. Bəs o dövrün
qulları, indinin əzabkeş insanları necə, ölümsüzlük istərdilərmi?
Odur ki, əsas çox yaşamaq deyil, xoşbəxt yaşamaqdır. Bu günün insanı
xoşbəxtliyin də ömrünü uzatmağın yollarını arayır, onu anlardan çıxarıb
aylar, illər, bütün ömür boyu uzatmaq istəyir.
İnsan əbədi ömrü yox, daimi xoşbəxtliyi tapanda həyatın sirrini açacaq. Belə düşünürəm! Günəş tanrısının məbədində
Hurqadadan Luksora gedən yoldakı bomboz təpəlik, səhralıq bizim Xızı yolunu xatırladır, Mərəzə təpəliklərinə bənzəyir.
Geriyə qayıdanda elə yorulmuşduq ki, nə fironlar yada düşürdü, nə
onlardan qalan piramidalar. Hotelə gecəyarı yarıyuxu çatdıq. Bir gün ara
verib yenə səfərə çıxdıq.
Hurqadadan Luksoracan 300 kilometr yol getdik. Ətraf bomboz təpəlik,
səhralıqdır. Bir suyu bizim Xızı yolunu xatırladır, Mərəzə təpəliklərinə
bənzəyir. Nəfəs dərməyə saxladığımız yolqırağı qəhvəxananın qabağındakı
balaca ağaclar xaric üfüqəcən gözoxşayan boşluqda yaşıl adına bir kol
da görünmür. Qəhvəxananın ağzında üç-beş Misir funtuna şəkil çəkməyə
icazə verən bədəvi qadınları gecə geri qayıdan baş da elə burada gördük.
Səhra düz Qena şəhərinəcən uzanır. Qenaya çataçatda rastımıza çıxan
əkin sahələri, bağlar Nilə yaxınlaşmağımızdan xəbər verir. Bu torpaqlar
Nil çayından çəkilmiş kanallarla suvarılır. Kanal boyu görünən
mənzərələr yerli sakinlərin yaşayış səviyyəsini əyani göstərir.
Görünənsə odur ki, buranın camaatı kasıbdır.
Bələdçimiz bizi Luksordakı Karnak Məbəd Kompleksinin giriş qapısında qarşıladı. Rusca danışan gənc bir oğlan idi.
Sfinkslər xiyabanı
Möhtəşəm məbəd kompleksi Nilin sağ sahilində yerləşir. Sfinkslər
xiyabanından keçib günəş tanrısı Amon Ranın məbədinə böyük alaqapıdan
giririk. Bura Kambocada hinduzm dinində ən yüksək məqamda qərar tutmuş
Vişnunun şərəfinə XII əsrdə inşa olunmuş Angkor Vat məbədindən sonra
dünyada ikinci ən böyük dini tikilidir.
Yeni Çarlıq zamanında, yəni eramızdan əvvəl 2000-2500-cü illərdə
tikilən məbədə hər firon öz adını həkk edib. Məbəd müqəddəs üçlüyün –
Amon Ra, arvadı Mut, oğlu Xonsu – şəninə əsrlər boyu qədim misirlilərin
ibadət yeri olub. Kompleksin həyətində camaatın gətirdiyi qurbanların,
nəzir-niyazın saxlandığı yerlərdən sonra III Tutmosun adına ucaldılan
134 sütundan ibarət örtülü hündür zal gəlir. Zalın o üzündə böyük
ərazidə müxtəlif tikililər, müqəddəs göl da var.
Amon Ranın məbədi
Məbədə sadə adamların girişi qadağan imiş. Burada yalnız kahinlər
yaşayıb, ibadət edərmişlər. Bir növ xristianların monastrı kimi.
Müqəddəs günlərdə firon ailə üzvləri, əyanlarıyla ziyarətə gələrmiş.
Xalqın gətirdiyi qurbanlar elə məbədin qapısındaca qəbul olunarmış.
2016-cı ildə Aleks Proyasın çəkdiyi “Misir tanrıları” filmindəki
əzəmətli saray-məbəd elə Karnakdakı müqəddəs günəş məbədinin oxşarıdır.
Görən kimi həmin filmi xatırladım.
Sal qranit obelisklər
Bax bu şəkildə gördüyünüz o uzaqda dikələn uzun obelisklərin bir tayı
Parisə aparılıb. Aralıdan görən kimi Bakıdakı bayraq meydanı ağlıma
gəldi. Bir bayrağı üçcə il saxlaya bilmədik. Külək vurub aşırdı. Bu
obelisklərisə 4 min ildir neçə zəlzələ yerindən dəbərdə bilməyib.
Uzunluğu 24 metr, ağırlığı isə, yalançı bələdçimiz olsun, 143 tondur.
Adam heyrət edir – bu yekəlikdə sal qraniti 240 kilometr uzaqlıqdakı
Asuan karxanasından barjda Nillə necə gətiriblər!
Məbədi gəzib dolandıqdan sonra bələdçimiz bizi qayıqla Nilin o üzünə keçirdi. Əvvəlcədən danışdığı restoranda bizə nahar aldı.
Yeridir, qoy bir cümlə də yeməkdən deyim. Tək burda yox, bütöv səfər
boyu Misirdə dadı damaqda qalan bir qismət yemək yeyə bilmədim.
Haradadır, bizim lülə, tikə, cızbızımız!
Fironlar Vadisi
Çarlar Vadisi (ona “Ölü Vadi” də deyirlər) Nilin sol sahilindədir.
Uzun dərə boyunca dağı üzüaşağı yarıb nəhəng sərdabələr düzəldirmişlər.
Fironları yerin dərinliklərində qazılmış nəhəng qəbirlərə qoyurmuşlar.
Sərdabələrdə şəkil çəkməyə icazə yox idi. Düzdür, oğurluq bir-iki şəkil
çəkdim, amma alatoranda yaxşı çıxmadı.
Giza ehramlarından fərqli olaraq burada məbəd yerin üstündə tikilmir,
əksinə, dağın altında qazılırdı. İndiyədək 63 sərdabə tapılıb. Ən
böyüyü “Məqbərə 320” adlanır.
IX Ramzesin sərdabəsi önündə
“Məqbərə 320”dəki 37 sarkofaqda fironların, onların arvadlarının,
şahzadələrin mumiyası aşkarlanıb. Bu sarkofaqlar qayalığın 13 metr
dərinliyində çapılmış 70 metrlik dəhlizin sonundakı otaqlardaymış. Başqa
sərdabələr kimi buranı da ilk tapanlar talan ediblər. XIX əsrdə
talanlarla bacarmayan dövlət mumiyaları, orada aşkarlanan zinət
əşyalarını saxlamaq üçün başqa yerə köçürür. Elə baş vurduğum beş
sərdabənin beşini də boş gördüm.
Sonra bələdçimiz bizi Deir əl-Baharı vadisinə, Hatşepsut məbədinə
gətirdi. Nəhəng dağın içində çapılıb qabağında üç terras tikilmiş məbəd
qadın firon Hatşepsutun əmri ilə 9 ilə inşa edilib. Əri II Tutmos
öləndən sonra taxta hələ balaca olsa da oğlu III Tutmos çıxmalıymış.
Hatşepsut ərinin vəsiyyətini elan etməsinlər deyə kahinləri rüşvətlə ələ
alır, özünü firon elan edir və 21 il ölkənin yarımtanrı hökmdarı olur.
Deir əl-Baharı vadisindəki Hatşepsut məbədi
Onun fironluğu dövründə Misir görünməmiş inkişafa çatır. Nə olsun?
Oğlu III Tutmos bu uğurları saya salmır, böyüyüb hakimiyyəti geri
alandan sonra Hatşepsutun adını hər yerdən sildirir. Amma tarix yazanı
firon da poza bilməz! Karnak məbədində əl yetməyən dalda bir yerdə qalan
yazı lövhəsi başqa mətnlərə də açar olur, beləliklə, gələcək nəsillər
Hatşepsutdan xəbər tutur. Hatşepsut II Ramzes, Kleopatra kimi məşhur
fironlar cərgəsinə düşür.
Fironlar, onların ağlasığmaz tikililəri, qoy elə qaldıqları yerdə
qalsınlar. Sizə onu deyim ki, geri qayıdanda yol qırağındakı adamların
“hardansa uzaq xoşbəxt ölkələrdən gələn bəxtəvər turistlərə” yarı qibtə,
yarı həsrət dolu baxışları fonunda özünü fironların yox, bu sadə
adamların – fironlar ölkəsinin kasıb sakinlərinin yanında daha rahat
hiss edirsən.
Ta qədimdən bu günəcən belədir – fironu, kralı, şahı-sultanı,
lideri-prezidenti varlı olan ölkələrin əhalisi kasıb, ac-yalavac
yaşayıb.
Bəşərin ən dəyərlisi – İnsan
Misirdə minillərin sınağından salamat keçib gələn qədim abidələr səni
dəyər ölçüsünə bir ayrı bucaqdan baxmağa sövq edir. Düşünürsən, zaman
və məkandan asılı olaraq kiminçünsə dəyərli olan sənə də dəyərlidirmi?
Yaxud əksinə, sənin dəyər anlayışını başqaları da bölüşürmü? Anlayırsan
ki, bir vaxt müqəddəs olmuş bu möhtəşəm abidələr belə insan dəyəri
yanında bir heçdir!
Dünən inanıb uğrunda can qoyduğun bu gün də o müqəddəslikdə, o
dəyərdədirmi? Qədim misirlilər üçün Karnakdakı Amon Ra məbədi bir
vaxtlar ən müqəddəs yer idi. Niyə misirlilər daha Amon Raya, yunanlar
Zevsə itaət etmirlər? Romalı sevgililər məhəbbət tanrısı Amuru yada
salmırlar?
Vatikandakı Müqəddəs Pyotr kilsəsi, yəhudilərin Ağlayan Divarı,
müsəlmanların Kəbəsi min il sonra da indiki müqəddəsliyini saxlayacaqmı?
Yoxsa Hararinin “homo deus”u bu yerləri muzey kimi ziyarət edəcək?
Hər şeyin ömrü – bu gün müqəddəs bilinənlər belə – insanın ona inanıb dəyər verdiyi çağacandır!
Bunlar mənim səfərdən gətirdiyim düşüncələrim, subyektiv
fikirlərimdir. Misirə qalanda, dünyanın ən görməli qədim ölkələrindən
birinə azından bir dəfə də olsa gəlməyinə dəyər. Gəlin, gəzin, özünüz
görün. Oxumaq başqa, görmək başqadır..
Vahid Qazi, Hurqada, Misir – Helsinborq, İsveç, Qış ayları, 2019
|