Lev N. Tolstoyun “Hərb və sülh”ünü oxuyanda vur-tut on doqquz yaşım vardı. Onda hələ rus nəsrinin digər nəhəngi Dostoyevskini oxumamışdım və yaxşı yadımdadır, qeyd dəftərçəmə sadəlövhcəsinə, təxminən belə bir cümlə yazmışdım: “Tolstoy insan qəlbinin tərcümanıdır”.

Bu yazını yazmağa başlayarkən həmin qeyd dəftərçəsini çox axtardım, rastıma çıxmadı. Əlbəttə, bu gün o qeydlər mənə qeyri-peşəkar bir oxucunun yanlış qənaətləri kimi görünə bilər, amma düşünürəm ki, ciddi və ardıcıl mütaliənin başlanğıcı kimi o diletant, alaçiy fikirlər heç də tamamilə həqiqət işartılarından xali deyildi. Dostyevskini Tolstoydan sonra oxumuşam və məhz “Cinayət və cəza”nı oxuyandan sonra anladım ki, mən hələ yolun başlanğıcındayam. Bir məqamı da qeyd etməyə bilmərəm, yeniyetməliyimdən məndə irihəcmli əsərlərə həmişə böyük maraq olub. Məsələn, fransız ədəbiyyatıyla tanışlığım xırda hekayələrlə deyil, Viktor Hüqonun “Səfillər” romanıyla başlayıb.

Orta məktəbdə oxuyanda riyaziyyat müəlliməm Xalidə xanım ədəbiyyata marağımı görüb bir gün mənə dedi ki, oxuduğun əsərlərdən aldığın təəssüratı özünçün ayrıca bir dəftərə yaz. Elə də etdim və sonralar bu, məndə bir vərdiş halını aldı. Amma təəssüf ki, həmin vaxtlar mütaliəylə bağlı kiminsə mənə məsləhət verdiyini xatırlamıram. Bu cür sistemsiz, qarışıq mütaliə bəlkə də şəxsi həyatımdakı xaotiklikdən, düzənsizlikdən irəli gəlirdi. Amma xoşbəxtlikdənmi deyim, ya hansısa intuitiv hissin diktəsiyləmi deyim, mən həmişə ciddi ədəbi nümunələri tapıb oxumuşam. Məsələn, Kafkanın “Qəsr” romanını və hekayələrini Tərcümə Mərkəzi 1997-ci ildə kitab şəklində nəşr etmişdi. O zaman artıq iyirmi iki yaşım vardı və bu kitabın nəşr olunması mənim həyatımın ən böyük sevincinə çevrilmişdi. Halbuki, Kafka yaradıcılığı ilə qətiyyən tanış deyildim. Kənddən şəhərə gəlib həmin kitabı aldım və həyəcan hissiylə o hekayələri, sonra “Qəsr” romanını oxudum. “Çevrilmə” hekayəsi mənim ədəbi düşüncəmdə əməlli-başlı bir çevriliş etdi. Bu, məhz həmin hekayə idi ki, magik realizmin görkəmli nümayəndəsi Markesin nəsrə gəlişində həlledici rol oynamışdı. Markes bu hekayəni oxuyandan sonra düşünmüşdü ki, ədəbiyyat budursa, onda yazmağa dəyər. Sonra Afaq Məsudun tərcüməsində Markesin “Patriarxın payızı” romanı nəşr olundu. Bu əsərin bizim dilə tərcümə olunması 90-cı illərin ədəbi quraqlığında canlanmaya səbəb oldu.

Mən bu əsərləri oxuyub şagird dəftərlərində qeydlər edir, öz təəssüratlarımı yazırdım. Aradan iyirmi-iyirmi beş il keçməsinə baxmayaraq həmin dəftərləri indi də qoruyub saxlayıram. O dəftərlər mənə mətbuatda dərc olunan yazılarım, kitablarım qədər əzizdir.

Xatırlayıram, hələ uşaq vaxtlarımda özümdən əhvalatlar uydurub sinif dəftərlərinin arxasına yazırdım. Texniki fənləri heç xoşlamırdım və kimya, fizika dərslərində müəllimdən gizlin “yaradıcılıqla” məşğul olurdum. Bir dəfə müəllim məni “iş başında” tutdu və möhkəm danladı. Amma bu tənbeh də məni öz “zərərli” vərdişimdən çəkindirmədi. Bu yaradıcılıq stixiyası məni uşaqlıqdan maddi dünyanın əlindən aldı. Elə bir vaxtda ki, onda gələcək haqda çox dumanlı, bəsit bir təsəvvürüm vardı. Bütün uşaqlar kimi gələcəyi xoşbəxtlik adası kimi görürdüm və bu ada gecələr yuxularıma da gəlirdi. İllər keçdikcə ilğım kimi çəkilib gedən o xəyali adadan mənə qalan elə bu xoş xatirələr oldu. Çox qəribədir, indi mən o xoşbəxtlik adasını görməkdən ötrü gələcəyə yox, keçmişə boylanıram... Onda valideynlərim sağ idilər, qayğısız, asudə, bəxtəvər uşaqlığın dünyanın ölüm-itimindən xəbərsizliyi sən demə, ən böyük xoşbəxtlik imiş. Hər səhər yuxudan oyanıb anamı evdə, atamı həyət-bacada görməyim mənim xoşbəxtliyim imiş və o balaca ev elə xoşbəxtlik adası imiş.

Mən “Hərb və sülh”ü, “Səfillər”i, “Qəsr”i, “Patriarxın payızı”nı həmin o xoşbəxtlik adasında oxumuşdum. Bu əsərlər mənim həyatımda bir işıq zolağı açdı, sözün cazibəsi məni qarşıda gözləyən namüəyyənliyin qorxunc vahiməsini büsbütün zərərsizləşdirdi. “Patriarxın payızı”nda bir cümlə var: “Uzaq üfüqdə yer üzündən silinmiş nəhəg şəhərin yanğınına bənzər qürub közərirdi”. Bu cümlə bütün varlığımı ehtizaza gətirmişdi, Sözün ilahi qüdrəti qarşısında heyrət hissi keçirmişdim. Bir-birinin yanında dayanan sözlərin yaratdığı mənalar gözlərim önündə əsrarəngiz bir dünya açdı və bu alternativ dünya məni maddi dünyanın sıxıntılarından xilas etdi.

Sözləri təşkil edən hərflərin, cümlələri təşkil edən sözlərin rəngləri mənim fantaziyalarımı günbəgün alovlandırırdı. Mən bu söz oyunlarında bir insanın, fərdin müxtəlif “mən”lərdən ibarət olduğunu özüm üçün kəşf etdim. O zaman təxəyyül adlı hüdudsuz xəyali məkan haqda heç bir anlayışım yox idi. Bir dəfə ispan şairi Federiko Qarsia Lorkanın esselərini oxuyarkən belə bir cümləyə rast gəldim: “Mənim üçün təxəyyül, kəşf etməyi bacarmağın sinonimidir”. Təxəyyül həyatın bütün qaranlıq bucaqlarını işıqlandıra bilir və bir həqiqəti dərk etdim ki, yazıçı bütün ömrü boyu onu əhatə edən mühitdən, üstündə dolaşdığı torpaqdan daha çox təxəyyülün məkanında gəzib-dolaşır. Amma bu təxəyyül gerçəkliyə, insan məntiqinə əsaslanır, insani hisslərdən qidalanır və gerçəkliklə təxəyyülün mayalanmasından metomorfoza yaranır. Ovidinin “Metomorfozalar”ı məhz gerçəkliklə təxəyyülün yaratdığı ən böyük söz abidələrindən biridir.

Bir gün ağlıma qəribə bir fikir gəldi: İçimizdə gəzdirdiyimiz bu adamların hər birinin ayrıca həyat dramı var və bunları yazmaq üçün bir insan ömrü bəs etməz. Amma buna baxmayaraq o “mən”lərdən bir neçəsini xilas etmək mümkündür. Beləcə, yazmağa davam etdim.

“Ədəbiyyata dəxli olmayan nə varsa, məni bezikdirir, usandırır, məndə ikrah doğurur”. Kafkanın “Gündəliklər”ində yer alan bu məşhur fikrini çox sevirəm və yəqin ki, sözün sehrinə düşmüş insanların böyük əksəriyyəti özlərini Kafka kimi ədəbiyyatdan kənarda yad, qərib bir adam kimi hiss edirlər. Nədənsə, yazıçılar həmişə bədbəxtliklərin arxasınca düşüb gedirlər, bədbəxtliklər sanki yazıçının təxəyyülünü qidalandırır, yazıçı bu bədbəxtlikdən istənilən fiqur düzəldə bilir. İnsanların xoşbəxtliyi yazıçıya heç bir material vermir. Nazım Hikmətin həbsdə olarkən yazdığı misraları xatırlayıram: “Sonu mutluluqla bitən kitablar yollayın bana”. Dünya ədəbiyyatında sonu xoşbəxtliklə bitən əsərlər görəsən, niyə barmaqla sayılacaq qədər azdır. Bir anlıq əl saxlayıb yaddaşımı köməyə çağırıram, nə vaxtsa belə bir əsər oxumuşammı? Xatırlamıram. Amma sonra düşünürəm ki, xoşbəxtlik nədir axı? Bəlkə də onun heç şərhə ehtiyacı yoxdur, bu bircə kəlmə söz özü-özünü izah edir. Xoşbəxtlik haqqında yalnız susmaq olar, çünki o yazıya gəlməyən bir məfhumdur.

Yazıçıya insanın əzabları lazımdır, o, bu əzablardan bütöv bir dünya yaradır. Knyaz Mışkin (“İdiot”), Raskolnikov (“Cinayət və cəza”), Oblomov (“Oblomov”), madam Bovari (“Madam Bovari”), Ovod (“Ovod”), Jan Valjan (“Səfillər”), Jülyen Sorel (“Qırmızı və qara”) və yaddaşımıza həkk olunmuş yüzlərlə obrazlar bu əzablar dünyasının sakinləridir. Hər insanın həyatı yazılmamış bir romandır və bu romanda saysız-hesabsız bədbəxtliklər mövcuddur, xoşbəxtlik insanın həyatında epizodik rolunu oynayır və səhnədən çəkilib gedir. İnsanı həyata bağlayan elə onu addımbaaddım izləyən bədbəxtliklərdir, o, ömrünün sonunadək bu bataqlıqdan çıxmaq üçün çabalayır, mübarizə aparır, ömürsə çay kimi axır...

Uşaqlıq xoşbəxtliyin vətənidir, çünki uşaqlıqda bizi gələcəkdə gözləyən bədbəxtliklərdən xəbərsiz oluruq və bunun özü elə xoşbəxtlikdir. Həyat çox təhlükəlidir, insan hər zaman məchulluğa doğru hərəkət edir və zərbənin hardan enəcəyini bilmir. Onu instinktləri idarə edir. Amma insanı müvazinətini itirməyə qoymayan bir qüvvə də var. İllər keçdikcə xoşbəxtlik yaşamaq üçün bir stimula çevrilir, insanın ömrü xoşbəxtlik axtarışlarında keçir. Amma heç vaxt ağlına gəlmir ki, “bəlkə də xoşbəxtdir, xəbəri yoxdur”. Mən o xoşbəxtliyi sözün haləsinə bürünmüş mənalar aləmində tapdım. Oxuduğum kitabdan aldığım zövq, hansısa bir yazını yazıb tamamlayandan sonra keçirdiyim hisslər mənə xoşbəxt olmaq üçün kifayət edir. Mənim üçün xoşbəxtliyin düsturu budur. 

/"Aydın yol" qəzeti/