Dünya konosu - 120                      

Elektrik və pe­şə­kar pia­noçu ai­lə­sin­də do­ğu­lub oxu­du­ğu si­nif­də ye­ga­nə yə­hu­di ol­du­ğun­dan qa­pa­lı bö­yü­sə də, mü­kəm­məl ki­no təh­si­li al­maq­la çək­di­yi otuz dörd fil­mi­nin ək­sə­riy­yə­ti hi­tə çev­ril­mək­lə dün­ya ta­ma­şa­çı­sı­na ta­nış olan ame­ri­ka­lı re­jis­sor Sti­ven Al­lan Spil­ber­qin ya­ra­dı­cı­la­rı­na «Ən yax­şı re­jis­sor işi» də da­xil ol­maq­la beş  Os­kar bəxş edən «Sı­ra­vi Ra­yanı xi­las et­mək» (ssenari müəlifləri Sti­ven, Spil­ber­q, Ro­bert Ro­dat,­1998) ek­ran əsə­ri ge­niş re­zo­nans ya­rat­dı.

İlk epi­zod­dan gö­rü­nən ABŞ bay­ra­ğı döv­lət­çi­lik prin­si­pi­ni bə­yan et­mək­lə qar­daş­lıq mə­zar­lı­ğın­da sa­biq əs­gə­rin hıç­qır­tı­la­rı üzə­rin­də sı­ra­lan­mış xaç şə­kil­li şə­hid mə­zar­la­rı­nın təs­vi­ri möv­zu xa­ti­rə­yə ke­çid üçün əsas ve­rir. 6 iyun 1944-cü il­də Ame­ri­ka də­niz de­san­tı­nın cəb­hə böl­gə­si­nə gə­li­şi­lə baş­la­nan ha­di­sə­li­lik prin­si­pin­də ilk dö­yü­şün ölüm-di­rim mü­ba­ri­zə­si­nin gər­gin­li­yi önə ke­çir. Bir-bi­ri­nin ar­dın­ca qı­rı­lan əs­gər­lə­rin su­yun al­tın­da qeyb ol­ma­la­rı, par­ça­la­nan, alı­şıb ya­nan, iç­ça­la­tı çö­lə tö­kü­lən in­san bə­dən­lə­ri, qan­dan qı­za­ran də­niz su­yu mü­ha­ri­bə­nin ana­to­mi­ya­sı­nı gös­tə­rir. Sa­hi­lə çıx­maq uğ­run­da mü­ba­ri­zə apa­ran əs­gər­lə­rin qar­şı­laş­dıq­la­rı də­mir be­ton mü­da­fiə sən­gə­ri­nin sərt mü­qa­vi­mə­ti­nin dəf edil­mə­si au­dio­vi­zual həl­li­ni ta­pır. İri çap­lı gül­lə­dən de­şil­miş ra­bi­tə te­le­fo­nu­nun ci­ha­zı ko­man­dan­lıq­la əla­qə­nin kəsil­di­yi­ni gös­tər­mək­lə gər­gin­li­yi ar­tı­rir. Aya­ğın­dan axan qa­nın kəsil­mə­si­nə cəhd edi­lən əs­gə­rin başın­dan vu­rul­ma­sı, di­gər sü­rü­nən ya­ra­lı­nın iki­yə bö­lün­mə­si ölü­mün portretini ya­ra­dır. Psi­xo­lo­ji tril­ler elementləri ta­ma­şa­çı­ya bir an be­lə nə­fə­si­ni dər­mə­yə im­kan ver­mə­di­yi mə­qam­da Al­la­hı kö­mə­yə ça­ğı­rıb al­man snay­per­lə­ri­ni məhv edən Ame­ri­ka əs­gə­ri dö­yüş­də və­ziy­yə­tin qis­mən də­yi­şil­mə­si­nə nail olur. Də­mir be­ton mü­da­fiə sən­gə­ri­nə da­xil olan Ame­ri­ka əs­gər­lə­ri­nin dö­yü­şün ta­le­yi­ni də­yiş­mə­lə­ri ma­neə­lə­ri dəf et­mək­lə hə­ya­ta ke­çi­ri­lir. Qan­lı dal­ğa­la­rın cə­səd­lə­ri sa­hi­lə çı­xar­dı­ğı­nı təs­vir edən kadrlar gər­gin epi­zod­lar ara­sın­da ke­çid ro­lu­nu oy­na­dı­ğı mə­qam­da üzü üstə dü­şən əs­gə­rin çan­ta­sı üzə­rin­də­ki Rayan so­ya­dı­nın oxun­ma­sı fa­bu­la me­xa­niz­mi­ni önə çə­kir.

Ame­ri­ka­da­kı or­du qə­rər­ga­hın­da çox­say­lı te­leq­raf qur­ğu­sun­da yı­ğı­lan mə­lu­mat­lar­da bir ai­lə­dən ça­ğrı­lan dörd qar­daş­dan üçü­nün, Pi­ter, Şon və Da­ni­yel Rayanların ölüm fak­tı əsas ha­di­sə­nin məğ­zi­ni ya­ra­dır. Er­tə­si gün ana­nın üç oğ­lu­nun ölü­mü ba­rə­də qa­ra xə­bər ala­ca­ğı fak­tı­nın yük­sək sə­viy­yə­də mü­za­ki­rə olun­ma­sı döv­lət və və­tən­daş mü­na­si­bə­ti­ni sə­ciy­yə­lən­di­rir. Nor­man­di­ya de­san­tı olan dör­dün­cü qar­daş Ceyms Ray­anın (Mett Deymon) da sağ olub-ol­ma­ma­sı­nın bi­lin­mə­mə­si isə dra­ma­tiz­mi güc­lən­di­rir.   Sa­ral­mış zə­mi­nin ara­sı ilə toz qo­pa­ra-qo­pa­ra gə­lən, üzə­rin­də ABŞ bay­ra­ğı­nın təs­vi­ri olan av­to­ma­şı­nı iz­lə­yən hə­yə­can­lı ana­nın mü­va­zi­nə­ti­ni iti­rə­rək ye­rə yı­xıl­ma­sı ağır dər­din au­dio­vi­zual həl­li­ni­ ve­rir. Qə­rar­gah­da­kı yük­sək çin­li or­du za­bit­lə­ri­nin so­nun­cu Ra­yı­nın sağ olub-ol­ma­dı­ğı­nı araş­dır­ma­la­rı və vax­ti­lə res­pub­li­ka­nın qo­run­ma­sı yo­lun­da şə­hid ol­muş beş oğ­lu­nu iti­rən ana­ya gön­də­ri­lən Av­raam Lin­kol­nun mək­tu­bu­nun oxun­ma­sı döv­lət­çi­lik prin­si­pi­ni ye­ni­dən önə çə­kir. Ray­anın xi­la­sı na­mi­nə ka­pi­tan Con Mil­le­rin (Tom Henks) baş­çı­lı­ğı ilə sək­kiz nə­fər­dən iba­rət xü­su­si tə­yi­nat­lı dəs­tə­nin Nor­man­di­ya­ya gön­də­ril­mə­si döv­lə­tin və­tən­da­şı uğ­run­da mü­ba­ri­zə­si­nin tə­rən­nü­mü­nə çev­ri­lir. Cəb­hə­də­ki çox­say­lı əs­gər­lər ara­sın­da Raya­nı tap­maq cəh­di ot ta­ya­sın­da iy­nə­nin ax­ta­rıl­ma­sı­na bən­zə­sə də, baş qə­rar­gah­dan gön­də­ri­lən xü­su­si tə­yi­nat­lı xi­las dəs­tə­si­nin va­qeə­lə­ri dra­ma­tur­ji prin­sip­lə hə­ya­ta ke­çi­ri­lir.

 Yar­paq­lar üzə­ri­nə sə­pə­lən­mək­lə get-ge­də güc­lə­nən ya­ğış dam­cı­la­rı növ­bə­ti dö­yüş səh­nə­si­nə uğur­lu ke­çid  edir. Və mər­mi­dən di­va­rı uç­muş ev­də­ki fran­sız ai­lə­sin­də­ki qız­cı­ğa­zın xi­la­sı na­mi­nə ya­ra­la­nan kap­ra­lın axan qa­nı­nın güc­lü ya­ğış dam­cı­la­rın­dan se­lə çev­ril­mə­si ölü­mün poe­tik sim­vo­lu­nu ya­ra­dır. Düş­mən snay­pe­ri­nin vu­rul­ma­sı ilə valideynlərinə qa­yı­dan qız­cı­ğa­zın ata­sı­nı sil­lə­lə­mə­si­nin gər­gin­li­yin mik­ro­mo­de­li­ni ya­rat­ma­sı və öl­müş Kap­ra­lın ai­lə­si­nə çat­dı­rı­la­caq qan­lı mək­tu­bu­nun gö­tü­rül­mə­si epi­zo­du ta­mam­la­sa da, növ­bə­ti di­va­rın tə­sa­dü­fən uç­ma­sı nə­ti­cə­sin­də iki düş­mən tə­rə­fin üz-üzə gəl­mə­si dra­ma­tiz­mi ar­tı­rır. Uzun ax­ta­rış­dan son­ra nə­ha­yət ki, ta­pı­la­raq qar­daş­la­rı­nın ölüm xə­bə­ri­ni alan Ceyms Ray­anın ağ­la­ya-ağ­la­ya mü­ha­ri­bə­dən son­ra on­la­rı ba­lıq tut­ma­ğa apa­ra­ca­ğı ar­zu­su ilə ya­şa­dı­ğı­nı bil­dir­mə­si gö­zö­nü ha­di­sə­lə­ri ma­neə­lə­rin dəf olun­ma­sı yo­lu ilə üzə çı­xa­rır. Ceyms Ray­anın qar­daş­la­rı­nın mək­təb­li ol­ma­la­rı fak­tı­nın üzə çıx­ma­sı hüznlü gü­lüş ya­ra­da­raq ta­ma­şa­çı­nı ax­ta­rı­şın da­va­mı­nı iz­lə­mə­yə sövq edir.

Kap­ra­lın qan­lı mək­tu­bu­nun bə­yaz ka­ğı­za kö­çü­rül­mə­si fo­nun­da tap­şı­rı­ğın yox­sa in­sa­nın va­cib fa­ktor ol­ma­sı­nın mü­za­ki­rə­si və ölüm­lər ba­ha­sı­na xi­las edi­lə­cək Ray­anın la­yiq­li və­tən­daş ol­ma­sı­nın ar­zu­lan­ma­sı əsas ide­ya­nı önə çək­sə də, sı­ra­la­nıb ke­çən al­man əsir­lə­ri­nə si­nə­sin­də­ki sio­nist ni­şa­nı­nı gös­tər­mək­lə «Mən yə­hu­di­yəm!» de­yə tək­rar­la­yan Ame­ri­ka­lı əs­gər müəl­li­fin da­xi­lin­də­ki mil­li mü­qa­vi­mə­tin tə­za­hü­rü­nə çev­ri­lir. Ötüb ke­çən çox­say­lı əs­gər­lə­rin, dö­yüş­də hə­ya­tı­nı qeyb edən­lər­dən qal­mış je­ton­lar ara­sın­da Ray­anın ax­ta­rıl­ma­sı ye­ni­dən əsas məq­sə­di, prob­le­min həl­li­nə yö­nə­lən növ­bə­ti ha­di­sə­ni önə çə­kir. Nə­ha­yət ki, kon­tu­zi­ya al­maq­la kar ol­muş Ame­ri­ka əs­gə­rin­dən ka­ğı­za ya­zıb gös­tər­mək­lə Ceyms Ray­anın ha­ra­da ol­ma­sı ba­rə­də təx­mi­ni in­for­ma­si­ya­nın alın­ma­sı məq­səd­yön­lü ax­ta­rı­şa şə­rait ya­ra­dır. Kom­pas va­si­təsilə is­ti­qa­mət gö­tü­rən dəs­tə­nin rastlaşdığı çox­say­lı cə­səd­lər ümi­di qır­sa da, ye­ni dö­yüş epi­zo­du gər­gin­li­yi ar­tı­rır. «Məq­sə­di­miz qə­lə­bəd­ir»  de­yən ka­pi­tan Con Mil­le­rin əs­gər­lə­ri­ni əsas tap­şı­rıq­dan ya­yın­ma­dan dö­yü­şə cəlb et­mə­si mən­ti­qi həl­li­ni ta­pır. Ölüb şiş­miş inə­yin ar­xa­sın­da giz­lə­nən sa­ni­ta­rın dur­bin­lə iz­lə­di­yi əmə­liy­yat­da ya­ra­la­nan əs­gə­rin xi­la­sı pro­se­si sərt au­dio­vi­zual ifa­də­lər­lə hə­ya­ta ke­çi­ri­lir. Son sö­zü «Ana, mən evə is­tə­yi­rəm» olan əs­gə­rin yaz­dı­ğı mək­tu­bun gö­tü­rül­mə­si və mə­za­rı­nı onu öl­dü­rən düş­mən əs­gə­ri­nə qaz­dı­rıl­ma­sı gər­gin­li­yi önə çə­kir.

 Mə­zar qaz­ma­ğı uzat­maq­la, «Ya­şa­sın Ame­ri­ka», «Hit­ler ka­put» de­mək­lə ölüm­dən xi­las ol­ma­ğa ça­lı­şan al­man snay­pe­ri­nin müt­tə­fiq qo­şun­la­rı tə­rə­fin­dən əsir gö­tü­rü­lə­cə­yi gü­ma­nı ilə azad bu­ra­xıl­ma­sı dəs­tə­də­ki­lər ara­sın­da mü­ba­hi­sə do­ğu­rur. İx­ti­sas­ca müəl­lim olan ka­pi­ta­nın əsir­lə məş­ğul ol­ma­ğın de­yil, Ray­anın ax­ta­rıl­ma­sı­nın va­cib­li­yi­ni bir da­ha əs­gər­lə­ri­nə an­lat­ma­sı əsas dra­ma­tur­ji ha­di­sə­ni ni­zam­la­yır. Axır ki, uğur­lu tə­sa­düf nə­ti­cə­sin­də, gər­gin dö­yüş mə­qa­mın­da ta­pı­la­raq qar­daş­la­rı­nın hə­lak ol­ma­sı, özü­nün cəb­hə­dən ge­ri­yə çağ­rıl­ma­sı  xə­bə­ri ve­ri­lən Ceyms Ray­anın dö­yüş tap­şı­rı­ğı­nı so­na qə­dər ye­ri­nə ye­tir­mə­yə qə­rar ver­mə­si onun qə­tiy­yə­ti­ni, və­tən­daş möv­qe­yi­ni təs­diq­lə­yir. Onun hə­ya­tı na­mi­nə iki nə­fə­rin öl­dü­yü­nü bi­lən Ceymsin hər bir əs­gə­ri özü­nə qar­daş he­sab et­di­yi­ni bil­dir­mə­si və­tən­pər­vər­li­yin nü­mu­nə­si­nə çev­ri­lir. Zi­reh­li tex­ni­ka ilə hü­cu­ma keç­mək is­tə­yən al­man­la­rı qar­şı­la­maq üçün bir­gə əmə­liy­yat pla­nı­nın ha­zır­lan­ma­sı qə­lə­bə­yə doğ­ru yö­nə­lən qlo­bal ide­ya­nı əks et­di­rir. Ha­ra­dan­sa səs­lə­nən Edit Pia­fın sev­gi­li­si­nə həsr et­di­yi mah­nı­sı­nın sə­da­la­rı al­tın­da ağır dö­yü­şün göz­lə­nil­mə­si uğur­lu sap­sens ya­ra­dır. Ar­tıq bu dün­ya­da ol­ma­yan qar­daş­la­rı­nın üz­lə­ri­ni xa­tır­la­ya bil­mə­di­yi­ni ka­pi­ta­na söy­lə­yən Ceymsin on­lar­la bağ­lı son xa­ti­rə­ni ya­da sal­ma­sı sü­jet­lə fa­bu­la­nı əla­qə­lən­di­rir.

 Kü­çə dö­yüş­lə­rin­də düş­mə­nin zi­reh­li tex­ni­ka­sı­na mü­qa­vi­mət gös­tə­rən­lər ara­sın­da qor­xaq­lıq edə­rək dö­yüş­dən ya­yı­nan Ame­ri­ka­lı əs­gər­lə ya­na­şı, cə­sa­rət­li Ceyms Ray­anın də­fə­lər­lə ölüm­lə üz-üzə gəl­mə­si və əv­vəl­ki epi­zod­da əsir gö­tü­rü­lə­cə­yi gü­ma­nı ilə azad bu­ra­xı­lan al­man snay­pe­rçi­nin xü­su­si aman­sız­lı­ğı, ya­ra­lı ka­pi­tan Con Mil­le­rin üzə­ri­nə gə­lən tan­kı ta­pan­ça atə­şi ilə məhv et­mə­si dra­ma­tiz­mi ar­tı­rır və nə­ha­yət Ame­ri­ka təy­ya­rə­lə­ri­nin sə­ma­da gö­rün­mə­si qə­lə­bə­nin tən­tə­nə­si­nə çev­ri­lir. Qor­xaq əs­gə­rin qey­rə­tə gə­lə­rək aman­sız al­man snay­pe­rçisi­ni gül­lə­lə­mə­si son epi­zod­lar­dan ke­çən sü­jet xət­ti­ni qa­pa­yır. Özü ölüm aya­ğın­da ikən lə­ya­qət­li əs­gər ol­du­ğu­nu sü­bu­ta ye­ti­rən Ceyms Ray­anın xi­la­sı­na gö­rə məm­nun­lu­ğu­nu bil­di­rən ka­pi­tan Con Mil­le­rin söz­lə­ri­nin oğul­la­rı­nı itir­miş ana­ya gön­də­ri­lən mək­tub­da­kı Av­raam Lin­kol­nun cüm­lə­lə­ri ilə da­vam et­di­ril­mə­si rəs­mi pro­to­kol mə­ra­si­mi­nə dra­ma­tur­ji sta­tus ve­rir. Ek­ran­da təd­ri­cən qo­ca­lan Ceyms Ray­anın fil­min əv­və­lin­də­ki şə­hid mə­zar­lı­ğın­da ye­ni­dən gö­rün­mə­si ek­ran əsə­ri­nin möv­cud çev­rə­si­ni ta­mam­la­yır. Mə­zar­lı­ğa ai­lə­si ilə bir­gə gəl­di­yi mə­lum olan Ceyms Ray­anın Con Mil­le­rin qəb­ri üzə­ri­nə əyi­lə­rək: «Mən si­zin tap­şır­dı­ğı­nız ki­mi lə­ya­qət­lə ya­şa­dım» de­mə­si və­tən­da­şın mə­nə­vi bor­cu­nun da­ha ül­vi ol­du­ğu­nu­nun tət­bi­qi­nə çev­ri­lir. Və ötən əs­rin fa­şizm ki­mi qlo­bal təh­lü­kə­si­nə si­nə gə­rən­lə­rin mə­nə­vi if­las prob­le­mi­lə üz­ləş­di­yi­nə işa­rə vu­ru­lur.